اخلاق در جنگ از منظر امیر مومنان (علیه السلام)

اخلاق در جنگ از منظر امیرمومنان (علیه السلام)، به گوشه ای از حیات پربار امام و مولای متقیان حضرت علی (علیه السلام) می پردازد که در ظاهر جز کشتن و از میان برداشتن و ریختن خون یکدیگر سپاهیان را ثمری در میان نیست. او در مصاف با دشمن، پیروزی را نه برای دنیا خواهی و نه برای حکمرانی که برای اعتلای اعلی کلم? توحید، و رهایی انسان ها از بند شرک و گمراهی می خواهد. جنگ به خودی خود امری منفور و ناپسند است، اما اگر در راه خدا باشد بر عکس مورد تأکید اسلام است و البته در جهت دفاع از ارزش های دینی و ملی. و متخلق شدن به رفتارهای حسنه در این عرصه آن را اخلاق پذیر می سازد و از زشتی آن را دور می سازد. در مکتب علوی، معیار اخلاق، هماهنگی درون و برون است. و انسان اخلاقی کسی است که در باطن، دارای ‏نیت پاک و اندیش? اخلاقی باشد و در ظاهر نیز با بهره گیری از بسترهایی مناسب، طبق موازین اخلاقی و سجایای انسانی عمل کند. بدین منظور باید نسبت به مراحلی در این عرصه، ملتزم باشد و این اصل هماهنگی درون و برون را جام? عمل بپوشاند. تا در این صورت، این رزمنده را رزمند? اخلاق مدار و این عرصه را عرص? اخلاقی بدانیم. این موارد در ذیل بیان می گردد: 1ـ نوع نگاه به هر پدیده ای در نوع تفکر بشر تأثیر گذار است. بنابراین امام علی (علیه السلام) در جنگ نیز جهت گیری های رفتاری تمام مجموعه جنگ را بسته به نوع نگاهی می دانست که در تمامی ارکان این مجموعه جاری باشد. وقتی رزمنده ای خداوند را مولا و سرپرست و یاور خود بداند و تنها بر او اتکا کند نه قدرت و ساز و برگ نظامی، این یعنی نگاه به خدا مبنی بر اصول اسلامی و اصول علوی (علیه السلام). و اگر رزمندگان با داشتن نیتی خالص، دریابند که برای چه کسی و برای چه امری می جنگند و در حقیقت تلقی خود را از جنگ تصحیح و مشخص کنند، به جنگ به عنوان موقعیتی برای مبارزه با هر آنکه سد راه رسیدن به هدف مقدس و والای انسانیت و دین داری است و موقعیتی ممتاز برای جهاد در راه خدا که نهایت آن یا پیروزی است و یا پیروزی و شکست همراه با شهادت است که حتی آن شکست در حقیقت پیروزی است, این را افتخار و عزت خود دانسته و نهایت استفاده از چنین فرصت مغتنمی را برای رسیدن به آمال بزرگ خود می کند. بینش رزمند? مسلمان نسبت به رزمندگی خود، در وجود او نقش هدایت گری را بازی می کند و به او توان می دهد تا به حکمت و فلسف? واقعیت های هستی از جمله حوادث تلخ و شیرین، مانند پیروزی و شکست در جنگ، پی برده و به راحتی آن ها را هضم کند و متزلزل و متشنج نگردد، در رویارویی حق و باطل، جبه? هر دو را تشخیص دهد تا در جبه? باطل جای نگیرد، از حوادث مختلف زندگی و جنگ به خصوص حوادث تلخ آن، برای نورانی ساختن و تصحیح مسیر آیند? خویش، درس عبرت بگیرد. بعد از خاتم? جنگ، روحیات رزمندگی خویش را حفظ کند، در مقابل وسوسه های دلسرد کنند? شیطان های انسان نما منبعی برای حفظ روحی? سایرین و مصون کردن روحی? ایشان شود، با حوادث مختلف زندگی و جنگ، با بصیرت و روشنفکری برخورد کند و تحت هیچ شرایطی از اصول و باورهایی که به خاطر آن جان خویش را در صحن? نبرد در معرض خطر قرار داده بود دست بر ندارد. نوع نگاه در جنگ نسبت به دشمن رابط? بسیار نزدیکی با نوع رفتار جنگجویان در جنگ دارد. اگر دشمن شناسی و بینش صحیحی در رابطه با دشمن در رزمندگان وجود داشته باشد هرگز تنها به انتقام گیری و به اشد مجازات رساندن دشمن و برخورد بی رحمانه نسبت به او فکر نخواهند کرد. 2ـ اخلاق نیازمند اموری است که بستر تحقق آن را فراهم کند و آن را حفظ نماید و بدون شک اخلاق در جنگ بدون تمهیدات و مقومات لازم معنا نمی یابد. برای نیل به این منظور باید جنگجویان و فرماندهان نظامی برخوردار از ویژگی ها و دارای عملکردهایی مناسب برای پیاده سازی اخلاق در جنگ باشند. یک رزمند? خوب باید متصف به صفات ویژ? جایگاه و موقعیت خود باشد. و اخلاق مدار بودن او بدون در نظر گرفتن ویژگی های خاص و شایستگی های لازم? مقام و جایگاه او، هرگز ممکن نخواهد شد. اگر فرمانده جنگ، دارای هوشیاری و کاردانی لازم نباشد قادر نخواهد بود به موقع و در شرایط لازم دستوراتی را صادر نماید که در شرایط بحرانی جنگ که در اخلاق در جنگ نیز تأثیر گذار خواهد بود تصمیماتی را صادر نماید. فرماندهی بی بصیرت، نادان و غیر آشنا با موقعیت و زمان باعث می شود که خون های ناروای بسیاری در جریان جنگ ریخته شود که با کاردانی و هوشیاری و تصمیمات به موقعی که یک فرماندهی هوشیار می توانست بگیرد هرگز چنین اتفاقاتی نمی افتاد و گاه جنگ نیاز به طول کشیدن نداشت. شجاعت و شهامت و استقامت و شکیبایی از ویژگی ها و روحیات بسیار مهم و موثر رزمندگان به شمار می آید. رزمندگان باید صفات زشت بیم و هراس، تردید و دودلی، دلهره و اضطراب و سردرگمی و بی هدفی را از وجود خود برانند و به اطمینان، آرامش، پایداری، وقار و در یک کلام به صلابت و شجاعت برسند. بهره گیری از عملکردهایی همچون؛ بهره گیری از آموزش نظامی ـ تربیتی سپاهیان، انتخاب فرماندهان مناسب نظامی، قدردانی و توبیخ، بهره گیری از عبادات و مناجات، پرهیز از خود پسندی و دوری از چاپلوسان، رسیدگی به وضعیت اقتصادی و معیشتی سپاهیان و مشورت می تواند به اخلاق مداری و رعایت حقوق در جنگ یاری رساند. 3ـ هر کسی در هر مرتبه ای از مراتب نظامی دارای حقوق و حدودی است و بدون آشنایی و پاسداری از این حقوق و حدود، جنگ به سمت مطلوب و به هدف خود نمی رسد. حقوق متقابل رزمندگان و فرماندهان، و حقوق دشمن و خود جنگ فی نفسه که برعهد? جنگجویان است، از حقوقی است که در جنگ تا سپاهیان، بدان ملتزم نباشند اخلاقی شکل نخواهد گرفت. تبعیت از اوامر فرماندهی از حقوق فرماندهان است برعهد? رزمندگان، که رزمندگان حق تخلف از آن را نخواهند داشت. مهرورزی و گذشت، دفاع و حمایت از سایر رزمندگان، تقسیم غنائم و رعایت عدالت و انصاف در دادن حق رزمندگان از حقوق رزمندگان است که فرماندهان نسبت به رعایت آن ملزم هستند و حتی در برخی از آن سایر رزمندگان نیز باید نسبت به رعایت آن بکوشند. فراهم کردن زمین? اصلاح و هدایت دشمن، پذیرفتن تقاضای صلح و امان خواستن دشمن و رد نکردن آن، عدم استفاده از نیرنگ پس از پیمان صلح، پرهیز از ناسزا گویی دشمن، رعایت حد اعتدال و عدم افراط دربار? دشمن شکست خورده، عفو دشمن شکست خورده و حقوق اسیران از حقوق دشمن است که تا رزمندگان نسبت به رعایت آن حقوق ملتزم نگردند اخلاقی در جنگ شکل نخواهد گرفت. و حقوق جنگ در منشور اخلاقی امیر مومنان (علیه السلام) شامل؛ حفظ اسرار نظامی، فرار نکردن از جبهه، حفظ اتحاد و همبستگی، رعایت حقوق غیر نظامیان و حقوق طبیعت و حفظ حدود و حریم الهی می باشد.